Scenariodenken of bekijk een gebeurtenis door een andere bril

Het idee dat scenaristen worden ingezet om mogelijke gebeurtenissen uit te denken waar een veiligheidsdienst zijn voordeel mee kan doen, spreekt mij erg aan. Ook de Nederlandse politie is bekend met en maakt gebruik van het 'scenariodenken'. Hierbij gaat het niet zozeer om de voorspellende waarde van deze scenario's als wel om het ontwikkelen van nieuwe gezichtspunten. Het scenario geeft de mogelijkheid om de verschillende keuzes en de effecten daarvan uit te werken vóórdat de keuzes zijn genomen en de effecten voelbaar zijn. Het proces op zich is een leermoment want de focus ligt niet bij het direct antwoord geven op vragen en aanbieden van oplossingen maar op het stellen van de juiste vragen. (drs. A. Osse, NPA, 1 juli 2002)

Het stellen van de juiste vragen begint bij het vermijden van voor de hand liggende aannames. Deze aannames worden niet uitgesproken maar ontstaan doordat 'gaten' in de informatie worden ingevuld met gangbare opvattingen van de luisteraar. Ik geef als voorbeeld dat een man wordt gevraagd om te helpen met het leegruimen van een gemeenschappelijke ruimte waar ook zijn spullen staan. De man antwoordt: “Sorry, ik kan echt niet helpen. Ik ben een alleenstaande vader van drie kinderen!” Daarmee probeert de man te suggereren dat hij al zijn tijd kwijt is aan de verzorging van zijn drie kinderen en daarom zou er geen tijd over zijn om te helpen met leegruimen. Iemand die gezinnen met meerdere kinderen van dichtbij kent, zelf kinderen heeft of alleenstaande ouder is, kan zich goed verplaatsen in het idee dat de zorg van drie kinderen een druk bestaan oplevert. Het is dan een geldig excuus om geen tijd vrij te kunnen maken. Maar dit is een aanname.

Door de onuitgesproken suggestie niet aan te nemen maar door de juiste vragen te stellen, blijkt dat de man biologisch gezien weliswaar drie kinderen op de wereld heeft gezet, maar dat hij de drie kinderen heeft met drie verschillende moeders. Twee kinderen wonen fulltime bij de moeders en slechts één kind woont parttime bij hem. Deze informatie werpt een hele ander licht op zijn opmerking. Hij is inderdaad vader van drie kinderen, maar slechts één kind kost hem parttime tijd. De gewekte suggestie is dan geen geldig excuus om niet te kunnen leegruimen.

Iedereen kent inmiddels het verhaal van een juwelier die werd overvallen in zijn winkel en het gebruik van een vuurwapen door zijn vrouw. Als gevolg daarvan raakte de juwelier gewond en zijn twee overvallers werden doodgeschoten. Op de televisie werd een animatie getoond van een reconstructie van de gebeurtenis. De overvallers vielen de juwelier aan in de winkel en zijn vrouw heeft vanuit een aangrenzende ruimte door een dichte deur geschoten. De advocaat van de juwelier en zijn vrouw maakte daarbij de opmerking dat de vrouw handelde vanuit blinde paniek en dat moest wel volgens hem want anders zou ze niet door een dichte deur hebben geschoten met het risico dat haar eigen man geraakt zou worden, wat ook was gebeurd.

Eerder had ik het artikel gelezen dat dezelfde juwelier 10 jaar geleden was veroordeeld voor poging tot doodslag. Volgens dat artikel had de man zijn vrouw zoenend met een andere man betrapt in een café. Hij was daarbij zo boos geworden dat hij de andere man dermate had mishandeld dat hem poging tot doodslag werd opgelegd.

Deze informatie nodigde mij als schrijver/scenarist uit het verhaal in een heel ander licht te bekijken. Ten eerste is het zaak om aannames direct los te laten en de steeds terugkerende vraag te stellen: “wat als”.

• Wat als de echtgenote ongelukkig was in haar huwelijk, ze was al een keer op vreemdgaan betrapt.
• Wat als de man gewelddadige en bezitterige trekken heeft, omdat hij iemand bijna dood heeft geslagen die zijn vrouw had durven zoenen.
• Wat als de vrouw daarom bang was voor de man en zich gevangen voelde in het huwelijk en vanwege eerdere gebeurtenis niet bij hem weg durfde te gaan.
• Wat als de overval voor de vrouw een uitkomst was om door een dichte deur te schieten in de hoop dat hierbij haar man om het leven zou komen zodat zij van een ongelukkig huwelijk verlost zou zijn zonder in angst te leven voor represailles.

Het spelen met aannames is een ideale manier voor een schrijver om een verhaal te beginnen om vervolgens de lezer op het verkeerde been te zetten. In Jousterheerd vindt een familiedrama plaats waarbij de lokale huishoudster ook om het leven is gekomen. Zij was op de verkeerde plaats en op de verkeerde tijd, zo stelde de politie of was dat een aanname? Tot ziens in Jousterheerd.

Zondag Lokdag

Ontkenning als overlevingsstrategie

Mensen fascineren mij mateloos en dat is voor mij een van de redenen om te schrijven. Als journalist deed ik mij te goed aan het vraagtekens zetten bij menselijk gedrag. Het was voor mij een logisch vervolg om die interesse, de keuzes die mensen maken uit te diepen als fictie-schrijver.

Vandaag hoorde ik tijdens de Paasbrunch het verhaal over een vrouw die haar man na een decennialang huwelijk had verlaten voor een getrouwde minnaar. Deze minnaar had beloofd ook zijn partner verlaten zodat ze samen verder konden. Slechts 2% van de getrouwde mannen verlaat daadwerkelijk zijn vrouw voor een minnares. De man in kwestie was geen uitzondering en ontstak in woede toen de minnares de echtgenote op de hoogte bracht van de affaire en zijn aanstaande vertrek. De man had niet echt de intentie om zijn vrouw te verlaten en wilde nog altijd de affaire geheim houden. Hij vertrok naar zijn minnares om zijn woede te koelen en heeft haar geprobeerd te wurgen. Brede blauwe sporen staan op haar keel. Zij doet echter geen aangifte bij de politie. Waarom niet? Omdat zij zegt van deze man te houden en zij niet wil dat hij nog meer in de problemen komt dan hij al zit met zijn boze echtgenote.

Voor een buitenstaander klinkt het ongelofelijk dat deze vrouw haar ex-minnaar en bijna-moordenaar de hand boven het hoofd blijft houden. Voor mijn verhaal Jousterheerd was ik geïnspireerd door de film Le Boucher van Claude Chabrol, waarbij een eenzame schooljuffrouw valt voor een seriemoordenaar. De werkelijkheid laat zien dat zij minstens zo grimmig is.

Een vrouw als deze beschreven in het bovenstaande lijkt op het hoofdpersonage in Jousterheerd. Zij, getekend door diepe eenzaamheid, raakt verstrikt in een relatie die haar het leven kan kosten. In het begin is zij onwetend, maar naar mate het verhaal zich ontvouwt, komen er meer en meer vraagtekens aan de oppervlakte. Toch blijft de vrouw volharden in de ontkenning van de werkelijkheid omdat zij haar behoefte aan 'een man' en het uitzicht op een kind belangrijker acht dan haar eigen veiligheid.

De hele gemeenschap bij Jousterheerd waarvan zij deel wil uitmaken, heeft ontkenning als overlevingsstrategie. Het is de lijm die alles bij elkaar houdt en misschien zelfs sterker werkt als er doden zijn gevallen. Tot ziens in Jousterheerd!

Over het boek en zijn filmrechten

Onlangs was ik aanwezig op een netwerkdag voor filmmakers met een filmplan en een boekplan. Het heette De Proeftuin. Hier kon je je plan uittesten bij dramaturgen en filmcollega's en contacten leggen met andere makers. Het was voor mij de eerste keer en de gastsprekers vond ik het meest interessant. Een van de gastsprekers was Emile op de Coul, een special salesmanager die vijf aan Querido gelieerde uitgeverijen vertegenwoordigde. Nu zul je je wellicht afvragen: wat doet een uitgever tussen filmmakers? Verfilmingen van boeken zijn geliefde projecten van filmproducenten en hun geldschieters. Een bestaand lezerspubliek staat gelijk aan een gegarandeerd minimum aantal bezoekers in de bioscoop als het boek een bestseller betreft. In dit kleine land is een film maken al gauw (te) duur en moeten de hoge aantallen bioscoopbezoekers en een dvd-verkoop zorgen dat de producent en de geldschieters quitte draaien.

Maar wat houdt de schrijver er aan over? Als je voor een boek een (model)contract afsluit met een uitgever, dan geef je hem ook de ruimte om de filmrechten van het boek te verkopen aan een filmproducent. In tegenstelling tot vertaalrechten van een boek wordt er geen veiling gehouden voor filmrechten. Het is wie het eerst komt, die het eerst maalt en dat is de producent die een optie neemt op jouw boek. Als het boek nog geen bestseller is, zoals in eerste instantie het geval was voor Komt een vrouw bij de dokter, worden de filmrechten voor een 'bescheiden' door de uitgever bepaald bedrag verkocht. Voor de schrijver komt dat neer op ongeveer 40% van dat bedrag.

Sinds de rechtszaak van Tommy Wieringa en zijn veto over het filmscript van zijn boek Joe Speedboot, is het voor een schrijver niet meer mogelijk om achteraf een verfilming tegen te houden. Het moment dat je tekent, vertrouw je de verfilming van je boek toe aan die producent. Het enige dat je kunt doen als je boek onherkenbaar verkracht blijkt in het filmscript, is eisen dat je naam niet aan dat filmproject mag worden verbonden. De vraag is: wil je dat? De hoop is namelijk dat door de uitbreng van een boekverfilming dat de verkoopcijfers van jouw boek omhoog schieten. Een winstpercentage van de film zit er voor de schrijver volgens Op de Coul zelden in ook al leg je die contractueel vast. In Nederland maken producenten op papier 'na aftrek van (on)kosten' nauwelijks winst.

Hij vertelde echter ook dat een succesvolle boekverfilming gek genoeg niet altijd een stijgende boekverkoop inhoudt. Soms is de film heel succesvol en alle vervolgfilms ook zoals de Mees Kees serie, maar de boekenserie blijft in de winkel liggen.

Ben je zowel vertrouwd met het schrijven van scenario als het schrijven van een manuscript, dan loont het volgens mij om de filmrechten uit het modelcontract met de uitgever te halen. Op die manier kun je als schrijver zelf een licentie van je filmrechten uitgeven aan een producent in plaats van ze voor een eenmalig bedrag te verkopen. Tevens kun je in dat contract een 'normaal' honorarium en winstmarge vóór aftrek van onkosten afspreken. Het vergt wat onderhandeling, maar uiteindelijk moet de schrijver kunnen blijven schrijven en dat kan alleen als ook zijn schoorsteen blijft roken.